Plotseling maakten ze hun entree in het Nederlandse landschap van politiek en media: de verwarde personen. Maken ze de samenleving onveiliger? En wie gaan nu eigenlijk achter deze verzamelnaam schuil? Karlijn Roex toonde in Sociologie Magazine #1, 2020, de 'macht van het normale' en neemt een hardnekkige mythe op de korrel.

Karlijn Roex is socioloog en auteur van het boek In verwarde staat. Ze promoveerde in oktober 2018 aan het Max-Planck-Institute for the Study of Societies, Keulen (Duitsland). Tegenwoordig is ze zelfstandig spreker, publicist en mensenrechtenactivist en doet onderzoek naar de risicomaatschappij, stigmatisering en biopolitiek.

“Hoe vaak ben jij door de politie aangehouden?”, vraag ik. “Ik? Wel vijf keer”, grinnikt de vijftigjarige bewoner van een opvang waar ik op dat moment vrijwilliger ben. Hij steekt een sigaret op. Vanuit de andere hoek van de houten eettafel, meldt een dubbelganger van de oudere Jack Nicholson aan ons dat hij vier keer is opgepakt. Hij vertelt me over hoe ze hem een keer uit zijn huis kwamen halen. “Met allemaal ME-agenten. Het staat allemaal op Youtube”, verzekert hij mij. “Het is vernederend dat ik op Youtube sta”, beklaagt hij zich. “Ik vluchtte mijn achtertuin in, maar daar kwamen ze ook al op me afgerend. Met een taser. Ze taserden me, maar ik bleef recht overeind. Ik hoorde de agent nog vloeken: shit, hij valt niet! Maar ik geloof dat ik door die taser mijn hernia heb gekregen.”

Dit zijn allemaal mannen voor wie aanhouding en zelfs politie-invallen geleefde realiteiten zijn, vooral gedurende de afgelopen paar jaar. Deden zij iets strafbaars? Nee. Ze waren op het verkeerde moment op de verkeerde plek psychotisch en werden 'verward persoon' genoemd.

Over deze verzameling mensen is de afgelopen jaren in toenemende mate geschreven. Terwijl er in 2000 nog geen enkel landelijk krantenbericht is over de 'verwarde persoon', sluit het jaar 2018 af met maar liefst 223 artikelen. De totale berichtgeving, dat is inclusief regionale berichten, ligt nog veel hoger. In 2018 hebben we het over 813 berichten. Er wordt vaak bericht over het groeiende aantal binnenkomende 'E33-meldingen' bij politie: situaties met afwijkend gedrag, die niet in één van de langer bestaande politiecategorieën passen.

Een E33-melding gaat dus niet over strafbaar gedrag. De meldingen worden in de media allemaal 'incident' genoemd, met 'overlast' of zelfs 'agressie' van 'gekken' die 'de spuigaten uit loopt'. Deze meldingen worden op één hoop gegooid met enkele bloedbaden en tragische moorden. Andersom zou het feit dat iemand een moord pleegt, betekenen dat er sprake is van 'verwardheid'. De indruk ontstaat dat er een intieme, oorzakelijke relatie bestaat tussen psychotisch rondwarrelen enerzijds, en het aanrichten van bloedbaden anderzijds. Zo kon het gebeuren dat de politie na de ontdekking van de moordenaar van oud-politicus Els Borst, schaamteloos een 'klopjacht' aankondigde op een andere 'verwarde' man die het gewaagd had om in een Gooise straat 'Yes, I can!' te roepen.

Geweldscriminaliteit

Wordt de samenleving onveiliger? Volgens cijfers van het CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek) is de geweldscriminaliteit juist al jarenlang aan het dalen. Dat blijkt uit zowel politiecijfers als slachtofferenquêtes. Ook daalt het onveiligheidsgevoel. Wanneer in 2017 het moordcijfer even stijgt, lijkt het Algemeen Dagblad te weten dat dit komt door het gestegen aantal 'verwarde personen' in de samenleving. Wanneer het moordcijfer in 2018 weer daalt, net zoals in de jaren voorafgaand aan 2017, wordt er echter geen verband gelegd met het nog steeds stijgende aantal meldingen over 'verwarde personen'. Dat zou namelijk niet rijmen met een dominante aanname in de hele 'verwarde-personenkwestie', namelijk dat 'verwarde mensen' de samenleving onveiliger maken.

Desondanks blijft de aanname zegevieren dat de samenleving gevaar loopt door 'verwarde mensen' waarbij de GGZ had moeten ingrijpen. Mythes blijven overeind omdat de term 'verward persoon' zich niet leent voor feitendiscussies. Om te beginnen ontbreekt er namelijk een onderzoeksdefinitie: wie is de 'verwarde persoon'? In plaats dat de frase ons dichterbij de realiteit brengt, worden we er juist door vervreemd. Elke poging om de definitie in te kleuren, voegt een filter toe aan de bril waarmee we de realiteit vaststellen. Elke definitie-inkleuring is politiek, ego-geladen, partijdig.

Inmiddels lijkt er onder psychiaters en agenten consensus over het feit dat de 'verwarde persoon' zeker niet altijd psychiatrisch patiënt is. Vaak was er iets anders aan de hand, zoals acute financiële stress of drugsgebruik. Dit wordt alleen pas vastgesteld nadat mensen al door omstanders of politie zijn geëtiketteerd tot 'verwarde personen'. De vraag of mensen terecht 'verward persoon' zijn genoemd, is geen sociologische kwestie, maar het definitieproces is dat wél.

Dit artikel verscheen eerder in Sociologie Magazine 2020, #1. Niets missen in de sociologie? Word abonnee van Sociologie Magazine!

Marginalisering

Wat maakte dat zeer diverse mensen in verschillende situaties werden gedefinieerd als 'verward persoon'? Om deze vraag te beantwoorden moeten we kijken naar sociale normen, interacties, naar definitiestrijd en de verschillende partijen binnenin die strijd, naar sociale ongelijkheden. Deze verkenning heeft geresulteerd in mijn boek In verwarde staat. Kritiek op een politiek van normaliteit.

Hierin kijk ik onder andere naar het ontstaan van de frase. Eén van de meest invloedrijke beleidsdefinities van de 'verwarde persoon' is afkomstig van de oud-minister van Volksgezondheid Edith Schippers. Zij stelt in 2015: 'Het zijn mensen met verschillende aandoeningen en/ of beperkingen (psychiatrische klachten, licht verstandelijke beperkingen, dementie, verslaving) en/ of verschillende levensproblemen (schulden, dakloosheid, verlies van dierbaren, gebrek aan participatie, onverzekerd zijn, illegaliteit, enzovoorts). Vaak is het een combinatie van factoren die leidt tot verward gedrag. […] Deze mensen worden verward genoemd op het moment dat zij, door de genoemde combinatie, afwijkend gedrag gaan vertonen.

Deze definitie-invulling bevat minstens twee interessante sociologische elementen. Ten eerste is er het element 'afwijkend' gedrag en ten tweede het element van marginalisering. Laat ik beginnen met het eerste. Mijn sociologische verbazing wordt getrokken door het feit dat niet-strafbaar afwijkend gedrag kan leiden tot politie-aanhouding, of zelfs vrijheidsberoving. Wie niet normaal doet, wordt aangesproken en gemeld en 'vervoerd naar opvang' indien het afwijkend gedrag blijft aanhouden. De ongeschreven regels van normaal gedrag worden gehandhaafd door de politie en de normale burgerij die door een 'verwarde-personendiscussie' is gemobiliseerd om alert te zijn.

Tegelijkertijd weet niemand wat 'normaal' gedrag precies is, en daarin schuilt precies de macht van het normale. Je bent normaal als het voor jou natuurlijk aanvoelt om je op een manier te gedragen die wordt begrepen door de meeste anderen binnen de gemeenschap waarin je woont. Wordt je handelingswijze begrepen, dan ben je immers voorspelbaar. Degene wiens gedrag op het eerste oog onbegrijpelijk is, en dus onvoorspelbaar, nodigt uit tot een heronderhandeling van gedeelde begrippen. Maar dat heronderhandelen gebeurt niet in een samenleving die haar gedragswijze graag beschermt tegen verandering of die deze slechts laat herdefiniëren door enkele bevoorrechte groepen.

Ieder die deze dominante wijze van doen uitdaagt, wordt een gevaarlijke buitenstaander. Die toegenomen drang naar indammen en controle in plaats van nieuwsgierigheid, wordt gevoed door een kunstmatig onderscheid tussen 'de samenleving' die niks mankeert, versus alle 'problemen' die daar eigenlijk niet bij horen, die daar buiten vallen. In de verwarde-personendiscussie zien we iets vergelijkbaars gebeuren in de uitspraak van de burgemeester Liesbeth Spies, lid van landelijke beleidscommissies op het thema 'verward gedrag'. Iemand die 'verward' is, heeft volgens haar een 'masker' op waarin de betrokkene zich 'gedurende een uur, vier uur of misschien wel zes uur als een volkomen rationeel, zich wel gedragend persoon [kan] voordoen.' Het zou een masker zijn dat, 'op een gegeven moment af [valt]', liet ze in 2016 de Tweede Kamer weten. De buitenstaander, 'verward persoon', is alléén zichzelf als die die zich slecht en irrationeel gedraagt. Rationaliteit en goed gedrag zijn immers kenmerken die alleen kunnen toebehoren aan de mensen die onbetwist onderdeel zijn van de samenleving. Hiermee 'definieert de samenleving zich als volkomen rationeel' en 'welgedragend', door dit te contrasteren met een negatief spiegelbeeld dat afwijkend gedrag krijgt als 'verwarde' karikatuur'.

Systeemopgebrandheid

De samenleving, als behoeder van het normale, heeft dus geen probleem. Degene die afwijkt heeft een probleem. We vragen ons af of het 'verwarde individu' is aangepast aan de samenleving, terwijl de mate van aanpassing van de 'normale mens' aan een diversere samenleving buiten de discussie staat. Dat grote percentages mensen die 'afwijken' geen baan krijgen alleen al als gevolg van stigmatisering, wordt bijna nooit benoemd als oorzaak van armoede, schulden, langdurige werkloosheid, en de begrijpelijke stress en frustratie die daaruit voortvloeit. Je moet je immers nog beter aanpassen, je sociale vaardigheden zijn 'onvoldoende'. Deze marginalisering wordt in een 'verwarde-personendiscussie' hergecodeerd tot 'aandoeningen en/ of levensproblemen' en daarmee ontdaan van hun politieke context en toegeschreven aan individuen. De zaken die voor het 'verwarde gedrag' zorgen, vergen een 'persoonsgebonden aanpak'. Je krijgt een individueel participatietraject of een intensievere psychiatrische behandeling.

Eigenlijk lijkt de angst voor de 'verwarde/overspannen persoon' iets diepers uit te drukken – bewust dan wel onbewust. De groep die de hardste klappen krijgt van het vrije-marktbeleid van de afgelopen decennia, wordt steeds groter. Bestaansonzekerheid wordt wijdverbreider, woningnood en werkloosheidsperiodes worden zaken die ook de middenklasse in toenemende mate tergen. De onrust neemt al jaren toe, de middelen om de economische groei overeind te houden raken uitgeput. Steeds minder mensen kunnen of willen nog meedoen aan de competitieve prestatiemaatschappij. De stabiliteit van de huidige politiek-economische orde staat onder druk. In plaats dat wordt erkend dat Den Haag zélf de grip kwijt raakt, verkondigt ze dat individuen de grip kwijt raken. De zorgen over 'verwarde personen' is eigenlijk een angst voor de systeemopgebrandheid, waarvan sommigen die we 'verward' noemen de meest duidelijke vertolkingen zijn.

Sociale gevolgen

In dit artikel geef ik nog slechts een beperkte weergave van de potentiële relevantie die de verwarde-personendiscussie heeft voor sociologen. In mijn boek probeer ik een aanzet te geven tot meer sociologische discussie en onderzoek hierover. De verwarde-personendiscussie heeft de sociologische blik immers hard nodig. Want hoewel 'de verwarde persoon' wellicht niet bestaat, is er iets anders dat wel degelijk bestaat: een verzameling mensen die het etiket krijgt en daarvan consequenties ondervindt. In de bewoordingen van de klassieke socioloog Émile Durkheim, is de 'verwarde persoon' inmiddels een sociaal feit geworden. Ze is een duiding die sociale gevolgen heeft voor mensen en interacties, op samenleven.

Aan tafel met mensen uit 'de andere kant' van dit brandmerk, openbaart zich een heel ander gezicht van de staat en samenleving. Je bent veilig in de samenleving zolang anderen niet 'schrikken' van jouw afwijkende gedrag; want als de anderen niet schrikken, dan bellen ze niet de politie of meldpunten. Deze mensen hebben herhaaldelijk te maken met buitenstrafrechtelijke detenties, kort maar krachtig, onder het mom van observatie-opvang. Men luistert niet naar je, maar vinkt risicolijsten af. Die schaduwkant, die moet de socioloog naar boven zien te halen.

Dit artikel verscheen eerder in Sociologie Magazine 2020, #1. Niets missen in de sociologie? Word abonnee van Sociologie Magazine!

Literatuur

In verwarde staat. Kritiek op een politiek van normaliteit. K. Roex (2019) Amsterdam: Uitgeverij Lontano, p. 68.

Plan van aanpak problematiek rond verwarde personen [Kamerbrief 791520-138830-CZ]. E. Schippers (2015) Den Haag: Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, pp. 1-2.